O día que coñecín a don Carlos Fizt-James Stuart e Martínez de Irujo, XXIII Conde de Lemos

TRANSCRICIÓN AO GALEGO do artigo de En Común. Crónica do Sur de Lugo : El día que conocí a don Carlos Fizt-James Stuart y Martínez de Irujo, XXIII Conde de Lemos – EnComún (encomun.es)

Tradutor - Gaio - Frontal de tradución automática (xunta.gal)

Segundo relata Benito Vicceto no primeiro tomo da súa obra Fidalgos de Monforte: " Vide connosco ao val de Lemos a ese belísimo xardín con cespede e flores colocado pola man de Deus dentro do ángulo que forman na súa confluencia eses dous grandes ríos, o Sil e o Miño", e eu engado tamén o río Cabe, que o cruza de nordeste a suroeste. Quen me ía dicir a min, como orgullosa monfortina nada no barrio de Ramberde, a beiras dese río Cabe, lugar dos meus xogos infantís, coa vista completa do conxunto monumental de San Vicente do Pino, que o 29 de xuño de 2024 ía ter a honra de coñecer e de facerlle entrega do meu traballo de investigación ao XXIII Conde de Lemos.

Plasmadas nas páxinas 182 e 183 do meu libro "Esgrafiado Galego. Un museo ao aire libre." editado por Teófilo Edicións, aparecen catro imaxes como exemplo dos impresionantes deseños renacentistas da arte do esgrafiado que localicei, antes de que levasen a cabo as recentes restauracións, na igrexa de San Vicente do Pino, edificación que forma parte do conxunto monumental que no seu día a Casa de Alba como propietaria lexítima, doou a Monforte de Lemos. Poder hoxe deixar plasmado neste artigo un feito que vai facer historia e do que podo dicir que eu formei parte dela, o día da visita de don Carlos Fitz-James Stuart e Martínez de Irujo, XXIII Conde de Lemos a Monforte con motivo do seu nomeamento como Fillo Adoptivo, é a miña pequena contribución a achega ao patrimonio e á historia da miña cidade. Por iso quero tamén dende eiquí, facer un pequeno resumo dos Condes de Lemos más relevantes e que máis influíron a historia de Galicia e das súas xentes. A Súa liñaxe  vén de antigo e foron varios os historiadores galegos que deixaron constancia da gran caste de Condes de Lemos ata a data.

" Eu non son dos que o Rei , Señor, trata como Grandes, senón que son Grande e tan antigo como non hai en Castela," (I Conde de Lemos).

Como escribir sobre todos os descendentes sería moi extenso, só centrareime no máis destacado no ámbito que a mín ocúpame como escritora e investigadora e apaixoada pola arte do Esgrafiado en Galicia e moi especialmente, na Ribeira Sacra, cuxa capital é Monforte. Por iso, imos iniciar este relato coa figura de don Pedro Fernández de Castro e Andrade, VII Conde de Lemos. 

De don Pedro dicíase que posuía unha notable intelixencia, amante das artes e da ciencia, e mecenas dos grandes escritores españois máis sobresalintes do Século de Ouro, así como de pintores e escultores do século XVII do renacemento italiano. Nesa época teño constancia dun gran traballo de investigación realizado polo meu mentor Giorgio Vasari, que ademais de acuñar o termo Renacemento, tamén realizou o primeiro estudo sobre a arte do esgrafiado italiano, cuxa influencia da devandita arte pódese apreciar nos restos dos diseños esgrafiados que decoran a capeta de San Benito da igrexia de San Vicente do Pino, que forma parte do conxunto monumental do Monte de San Vicente en Monforte.

O seu gran amor pola arte e a literatura levaralle a converterse nun dos grandes mecenas do seu tempo. Segundo as primeiras recensións históricas que existen do conde como mecenas literario, terá como beneficiario a Lope de Vega, un dos poetas e dramaturgos máis importantes do Século de Ouro español, para a súa obra A Dragontea. Séguelle Francisco de Quevedo, un dos máis notables poetas da literatura española, o cal adicalle a primeira das composicións dos seus Soños e Discursos; Luis de Góngora, outro dos grandes poetas españois, adica a don Pedro o soneto que leva por título" Ao conde de Lemus, índolle a visitar a Monforte" e, finalmente, destacaremos a unha das máximas figuras da literatura española e internacional, Miguel de Cervantes Saavedra, que lle adica a segunda parte do Quixote, as súas Novelas Exemplares e a novela Os traballos de Persiles e Segismunda ."

Visita al Museo de Arte Sacro das Clarisa

Grazas a el, tamén conservamos o gran patrimonio depositado no convento das Nais Clarisas de Monforte, (igrexa onde recibín a miña primeira comunión), cidade á que sempre estivo moi xunguido, convertendoo así nun dos museos de arte sacra máis importantes de España e máis completo e valioso museo de arte italiana dos séculos XVI e XVII de Galicia. 

Como Virrei de Nápoles, don Pedro converteu dita cidade nun gran foco cultural con fermosos xardíns, pazos e coleccións de arte e na que se cultivaba a música, o teatro e a poesía. Durante a sua estancia en Nápoles chegou a adquirir unha importante colección pictórica e escultórica. O seu amor polos libros levoulle a formar unha espléndida biblioteca. Creou e fomentou as veladas literarias na " Academia dos Ociosos. "

Sendo o conxunto monumental de San Vicente do Pino propiedade da XXII Condesa de Lemos dende 1955, dono Cayetana Fitz-James Stuart, nai do actual Conde de Lemos, foi doado a vila, como patroa e creadora da Fundación Casa de Alba para a protección do seu patrimonio cultural e artístico. Este detalle levoume a considerar que facerlle entrega do meu libro a tan ilustre descendente sería un privilexio de incalculable valor.

Sendo condesa de Lemos dona Cayetana, escritores e grandes historiadores realizaron traballos de investigación sobre o Condado, e do primeiro que teño constancia é de Manuel Hermida Balado que en 1948 escribiu A vida de D. Pedro Fernández de Castro, VII Conde de Lemos( Interpretación dun mecenazgo)

Co que nalgúns aspectos síntome identificada, ainda que non comparada, é co gran historiador Germán Vázquez Rodríguez- Sueiro, por aquilo de que ambos colaboramos nun programa en Radio Monforte, aínda que eu co seu actual director xeral Rafael Aguiar. Vázquez recolle a historia de Monforte nos seus numerosos artigos publicados en xornais locais e rexionais, no espazo semanal que tiña en Radio Monforte, " Monforte e a súa Historia " e, moi especialmente, no seu libro "Historia de Monforte e a súa Terrra de Lemos", escrito alá polo 1970, con prólogo de Ramón Otero Pedrayo (nome da rúa onde se atopa a actual Radio Monforte), o cal se pode considerar como a biblia das xentes da comarca de Lemos dende a fundación do mosteiro benedictino ata mediados do presente século.

Coa Dra Manuela Sáez e Rafael Aguiar de Radio Monforte

Na actualidade, o investigador principal do inventario documental e gráfico das fortalezas medievais de Galicia e doutor en Historia Medieval, Eduardo Pardo de Guevara e Valdés, escribe no ano 2000 "Os señores de Galicia, Tenentes e Condes de Lemos na Idade Media" , que en palabras de Carmena Arias e Díaza de Rábago, Condesa de Fenosa, " dita obra contribuirá de maneira definitiva ao coñecemento do devir da Casa condal de Lemos."

A escritora monfortina Manuela Sáez González, doutora en Historia da arte, é toda unha eminencia nos estudos sobre o VII Conde de Lemos, do que ten numerosas publicacións, A máis recente, e despois de 45 anos de investigación, publicouna en 2023 baixo o título "Vida e obra do VII Conde de Lemos".

Iste pasado 29 de xuño, e despois da entrega dos atributos do nomeamento como Fillo Adoptivo a don Carlos polo alcalde de Monforte, José Tomé Roca, iste anunciou que tanto a escritora e historiadora Margarita Rodríguez Otero como eu, podiamos facerlle entrega dos nosos libros. Con gran orgullo, puiden facerlle entrega da primeira edición do libro-xoia onde plasmo o meu descubrimento e enuncia catro teses para dar a coñecer esta arte esquecida en Galicia e que, grazas ás miñas investigacións a través do Instituto Europeo Campus Stellae, conquerimos que  incluise o termo "esgrafiado" no diccionario da Lingua Galega e fora recoñecido pola Academia das Belas Artes de Galicia como unha arte propia. O libro tamén forma parte da rede de bibliotecas universitarias de España e Reino Unido. Ademais co apoio do concello de Monforte aos escritores monfortinos coa adquisición de exemplares para as bibliotecas escolares e do arquivo histórico local, podemos sentirnos orgullosos deste novo e xeneroso mecenas. 

Estar este día xunto o seu alcalde , José Tomé Roca, e dúas das escritores e investigadoras máis recoñecidas de Monforte, como é Margarita Rodríguez Otero e a Dra Manuela Sáez González, recibiendo os parabéns de don Carlos é algo que, como dixen, formará parte da historia desta querida cidade, xa que nos nosos textos quedan plasmadas as investigacións sobro o patrimonio desta terra e transmítiranse ás seguintes xeracións de Condes de Lemos. 

Salón de plenos Concello de Monforte. 
 Xosé Tomé Roca cas escritoras monfortinas, Margarita Rodríguez Otero , Manuela

 Sáez  González e Mar López Sotelo.

Pra finalizar iste pequeno percorrido pola historia do Condado de Lemos e como detalle de orgullo patrio, no ano en que o Concello de Monforte de Lemos, homenaxea ás súas mulleres, desexo para as tres escritoras e investigadoras monfortinas que compartimos este anaco de historia o mesmo que lle desexaba don Ramón Otero Pedrayo ao gran historiador Germán Vázquez: " Desexando para Monforte  e o seu moderno historiador as máximas excelencias no vivir guiado pola esperanza inmortal, e ao libro os óptimos e máis calmos e esixentes lectores." Trasalba, Ourense, 27 de sullo de 1970.

Mar López Sotelo

Directora do Área de Historia e Antropoloxía

Instituto Europeo Campus Stellae

ESGRAFIADO NO DICIONARIO DA REAL ACADEMIA GALEGA.

    Por iso o mes de maio e tan significativo pra min, cumplo anos e tamén soños.

Manuel Quintana Martelo, Presidente de la Academia Galega de Belas Artes e Manuel González, Real Academia Galega. Agrupación Cultural Alexandre Bóveda. Xaneiro 2024

Nesta fotografía estou con  Nuria Pereira,  directora do IE Campus Stellae o día que recibimos a visita de Manuel González, director do Diccionario da Lingua Galega , na que solicitamoslle a inclusión do termo Esgrafiado no diccionario. 

Como un regalo de cumpleanos, o 30 de maio de 2022 case un ano despóis a presentación de primeiro libro " Esgrafiado na Ribeira Sacra e no Camiño de Santiago" , recibimos a noticia de que se incluían  o  termo Esgrafiado e tamén  o seu verbo Esgrafiar. 

Nuria Pereira, IE Campus Stellae e Manuel González,  Real Academia Galega 

Portada do libro onde se atopa o prólogo de Manuel González González. Foto: IE Campus Stellae

Manuel González González.

Real Academia Galega

Esgrafiado no diccionario da Real Academia galega. Fragmento p.p 19-29

" No mes de mayo de 2022 recibimos na Real Academia Galega unha solicitude da directora do Instituto Europeo Campus Stellae na que se solicitaba a incorporación ao Diccionario da RAG da familia léxica relacionada coa técnica do "esgrafiado" palabra que raramente fora utilizada na lingua galega pola simple razón de que practicamente non había estudos en galego dedicados a investigar esta técnica de gravado. A solicitude tiña unha motivación moi concreta: a investigadora Mar López Sotelo acababa de publicar un traballo sobre as gravacións realizadas con esta técnica en Galicia. Cumpría, pois, buscar unha voz para  designar esta técnica en lingua galega.

O seminario de Lexicografía da RAG atendeu a solicitude e acordou o día 30 de maio de 2022 incorporar ao seu diccionario a palabra ESGRAFIADO....

O importante é que a lingua galega xa dispón, de maneira oficial, da terminoloxía necesria para designar estes novos conceptos, grazas ao traballo de Mar López Sotelo e á iniciativa do Instituto Europeo Campus Stellae e da súa directora Nuria Pereira, quen tiveron a feliz idea de facer chegar á RAG a necesidade de encher este baleiro terminolóxico."

Mar López Sotelo

Directora do Área de Historia e Antropoloxía 

Instituto Europeo Campus Stellae

EU SON ANTIGA ALUMNA DO IES A PINGUELA. MONFORTE DE LEMOS. LUGO

Intervención como antiga alumna 

O meu pai inculcoume o amor polos libros e a inquietude de aprender e viaxar a través deles. A miña familia era moi humilde e non había moitos medios, por iso a través da lectura daba renda solta á miña imaxinación.

 

Comprábame tamén, mariquiñas, contos,  plumieres, lousas e pizarrines, cadernos de Rubio e mostrábame con gran orgullo as suas prezadas xoias,  “ O Mentor” , segundo libro de escritura manuscrita do ano 1942 e a 18 edición de “Don Quixote da Mancha” de 1958 ou ollabamos xuntos as ilustracións das Enciclopedias Álvarez que aínda gardo, con gran estima, na miña biblioteca persoal. Para min, O Mentor foi como o Word de hoxe en día, cada lectura tiña unha caligrafía diferente  e  elixias a que máis se adaptaba á túa personalidade.

Agora temos belos audiolibros, pero de nena o meu preferido  era Don Quixote da Mancha, con él vivín as miñas primeiras aventuras, xa que era capad de imaxinarme que era Dulcinea do Toboso ou o mesmo Don Quixote, cun pau na man   a “espadazos” con calquera cousa que se me puxera no meu camino.

 

Máis adiante cambieino polas aventura de Frodo o hobbit no Señor dos Aneis e na miña recente visita á Universidade de Oxford puiden comprobar porqué JRR Tolkien tiña tanta imaxinación. As paisaxes que observaba dende o seu despacho son moi inspiradoras.

Dicían que era un “polvorilla” unha pispireta, que estaba sempre nas “minchas” soñando,  comportamento que me custou algunha que outra reprimenda, pero o graduarme en Educación Social comprendín que tan so era unha pequena Hiperactiva cunha gran imaxinación, que me permitía escribír as miñas propias aventuras con vestuario incluido para dar máis realismo .  

 

Xa vos imaxinardes en quen me vín reflectida ao ler o libro de Mullerciñas,  xa non me sentía rara, Josephine March era coma mín.

 

Despoís de pasar polo Instituto Rio Cabe, matriculeime no Daviña Rey, precursor de IES A Pinguela. ,¡queridos amigos¡¡¡, aí descubrín unha forma diferente de ensinar, que se adaptaba perfectamente ás miñas necesidades e permitíame desenvolver o meu talento e aprender con moita máis facilidade da que estaba afeita.

Aprendín con profesores como D Manuel Balea, o uso das máquinas de escribir o equivalente aos móviles, cos dibuxos de Trujillo. Fixen teatro co “ O Taco” con Fernando Piñón,  Corona ensinoume mecanografía, non vexades que rápido lle dou a teclado,  tiña unha asignatura de Galego, participaba nos festivais de San Xoán Bosco e tamén tiña  clases ao aire libre, todo elo foi deixando grande pegada en mín.  

 

No curso de 1983-1984 inauguramos un centro super moderno para a época o IES A Pinguela do que hoxe celebramos o 40 aniversario, daquelas  rodeado de campo, onde o único que nos despistaba eran as moscas ou algún que outro mosquito. Para min foi unha Escola Montessori, a mellor pedagoxía que tiven para cubrir as miñas ansias de saber e de coñecer.

Nunca perdín o contacto co Instituto e na actualidade sigo recibindo apoio e colaborando co  profesor de estadística Enrique Sampil, hoxe director do Centro o que me permitiu impartir a conferencia sobre o “Fracaso Escolar” para o TFM do Máster “Tratamento Educativo da Diversidade”, que estudei pola vocación de apoio a chavalada, qué como eu, tiña algunha dificultade na aprendizaxe.

 

Tamén son comisaria dunha Exposición Itinerante do Esgrafiado Galego.  Apoiou a publicación do meu primeiro libro no 2021 ,colaborei no Circular polo Saviñao IV no 2022 e con iste libro e ca miña derradeira publicación sobre o Esgrafiado Estilo Galego, fomos o Reino Unido e como sinxelo agasallo de aniversario, conquerín que alí os atopedes na Rede de Bibliotecas Universitarias o R K e moi especialmente, en renombradas institucións coma o  Instituto Español Vicente Cañada Blanch, Instituto Cervantes, Victoria and Albert Museum e na Consellería de Educación de España en Londres, e na Universidade de Oxford na biblioteca do Queen's College na Facultade de Medieval e Linguas Modernas no Departamento de Galego.

Como vedes grazas a comunidade educativa do IES A Pinguela sigo forxando a miña personalidade, valores, logros e metas, por iso é un orgullo poder dicir que eu son Antiga Alumna deste grande centro educativo.

Mar López Sotelo

Directora del Área de Historia y Antropología IE Campus Stellae.

 

 

 

IX EDICIÓN CONCURSO FOTOGRÁFICO REDE RIBEIRA SACRA VITICULTURA HEROICA

 

BASES 

AMPLIACIÓN DE PLAZO HASTA EL 31 DE MARZO DE 2024 A LAS 24,00 HORAS

Exposición Itinerante Casino Ateneo 

                 

Podríamos estar delante de la Capilla Sixtina del Esgrafiado Gallego.

 

Javier Quiñoy, arquitecto del Concello de Viana do Bolo, me mandó un correo comentándome su interés por mis investigaciones sobre el esgrafiado gallego e incluyó la ubicación de una fachada con esta decoración que localizara en el Catastro. Enseguida contacté con el investigador y divulgador cultural ourensano, Javier Torres y decidimos acercarnos hasta el lugar.

Lo que no sabía y probablemente ni se imaginaba Javier que en el patio interior de la casa y antigua escuela unitaria del pueblo, estaba también decorada, pero con unos elementos que nos dejaron sorprendidos, hasta el punto de afirmar que estábamos delante de un descubrimiento arqueológico de gran valor patrimonial, por los elementos inéditos localizados hasta la fecha. Para que lo comprendáis , nos sentimos como sí estuviéramos viendo la Capilla Sixtina de los esgrafiados gallegos. Los elementos figurativos y el bestiario nos llevaban a entender que se trataba de un propietario que había viajado mucho y que en las paredes de su casa dejó la huella de sus innumerables aventuras.

Lo importante de todo trabajo de campo es intentar obtener la mayor información posible de los vecinos del pueblo y realizar una exhaustiva y detallada observación participante. Y allí estaba la señora Nieves, vecina del inmueble en estudio, que resultó ser la mejor informante. 

Después de contarnos la historia de la casa y de sus moradores realizamos una fotogrametría con tres tipos de cámaras y objetivos. La señora Nieves seguía su relato mientras que nuestras cámaras no paraban de hacer fotografías confirmando y perpetuando este importante hallazgo y disfrutando con detalle y más detenidamente estas obras de arte esquemático que teníamos delante de nuestras retinas.

Comenzó contándonos que la familia en cuestión había emigrado a Brasil , de ahí la figura de un barco, probablemente muy parecido al que lo llevó hasta esas tierras lejanas,  el busto masculino con sombrero indiano y otro busto tocado con un sobrero Kaiser o Casco prusiano, también utilizado por el ejército brasileño.

La observación detallada del primer panel nos permitió deducir que era un gran devoto de la religión cristiana y por ello aparece reflejada la figura de un monje medieval, postrado ante un Cristo Resucitado que se eleva sobre el Mundo. En la imagen del monje se aprecia  muy bien la Tonsura , una práctica de cortar el pelo específica del catolicismo medieval , abandonada por orden papal en 1972.

Figuras zoomorfas tan curiosas como las de un pez con grandes dientes que semeja un tiburón o muy probablemente se trate de un cocodrilo del pantano (caimán yacaré) perros, conejos y diferentes tipos de aves (pavos reales, palomas, gallinas, gallos). También nos encontramos con figuras antropomorfas en forma de bustos en los que se aprecian los dientes, ojos, bigote, pelo y la expresión facial. Otro de los adornos zoomorfos que más nos llamó la atención es la figura de un "elefante" con la trompa levantada como símbolo de buena suerte o protección, pero Javier Torres profundizó más en su análisis y determinamos que se trata de un tapir por sus cortas orejas y por estar más relacionado con la selva brasileña. 

También aparecen elementos de uso cotidiano como un recipiente que nos recuerda el "xarro" de vino típico de la Olería Rectoral de Gundivós , una corona , un trébol de cuatro hojas alado y un pipa. Ya muy deterioradas en los paneles traseros nos encontramos con imágenes incisas de edificaciones representando un pueblo, posiblemente  se trate de su  querida aldea que deja atrás para vivir en Brasil. y lo más importante es que la fecha de construcción 1928 coincide con la fecha de la realización de estas obras de arte del esgrafiado gallego.

Una de las características del Esgrafiado Gallego es que se trata de una decoración historiada ( López Sotelo, 2021) es decir, al igual que el arte románico, estas paredes esquemáticamente decoradas nos van relatando la vida y obra de sus moradores, si tenían poder adquisitivo, porque de ello dependía la mayor o menor exuberancia en la decoración y sobre todo el gusto por lo sencillo o por lo prepotente y ostentoso, en definitiva, este es el primer capítulo de esta historia, seguiremos investigando para poder escribir los capítulos que aún nos quedan. 

Ahora los tres confiamos en la madurez cultural de los responsables de su protección para que esta obra de arte se preserve y se conserve tal y como nos fue transmitida. Al menos en este blog ya  queda catalogada e inventariada como refrendo de su existencia.

Mar López Sotelo

Directora del Área de Historia y Antropología

Instituto Europeo Campus Stellae